Hotemale Dersiman Kültü ve Ritüelleri: kadın, bahar, doğurganlık ve bereket

Dersim, Anadolu ve Mezopotamya’da şu an yaşam süren ritüeller içerisinde en eski inanç biçimini barındıran etnik bir toplumdur Dersiman Aryan toplum. Özü itibarı ile Dersimandır, Aryandır ve antiktir.

Av. H. Arslan

Bugün benim doğum günüm, yani ben Hotemal’da doğmuşum ve ben bu yazıyı Hotemal vesilesi ile kadınlarımıza armağan ediyorum. Kadınlar sevilmeli ve korunmalıdır. Kadınlar olmazsa sevgi olmazdı.

Hotemale Bahar Festivali Dersim’de bahar başlangıcı, ilkbahar gündonumu manasında geleneksel olarak kutlanan bir Dersiman-Aryan bahar festidir.Hot (yedi, seven), mal(e) (davar, keçi,koyun vs): YediKeci ya da SevenGoats. Kökleri eski Dersim, Anadolu ve Mezopotamya ile yakından bağlantılıdır fakat kendi boyutunda özgündür. Dersiman ritüeller derin ve eski geleneklere dayanır, bu yönüyle 10 bin yıllık bir geçmişe sahip olduğunu tahmin edebiliriz. Dersim, Anadolu ve Mezopotamya’da şu an yaşam süren ritüeller içerisinde en eski inanç biçimini barındıran etnik bir toplumdur Dersiman Aryan toplum. Özü itibarı ile Dersimandır, Aryandır ve antiktir.

Mart ayı Aryan toplumda (Dersim kendi özünde bir itiqat geliştirmiştir (Koç takımyıldızı, Aries (Koç Burcu, Astroloji’de (Astro, Astare, Östare: Dersimce, Sümerce)). Benzerliğin Koç üzerinden yapılması ve damızlık erkek koyun, sağlıklı, gürbüz genç erkek, çalıştırıcı, Hamel, evcil köyünün erkeği, dişilerle çiftleşebilme yeteneğinde olan, kastre edilmemiş, 24 aylıktan büyük köyünün erkeği, kahraman bir profilde sunulmuştur. Bununla birlikte, Tropikal Zodyak’ta Güneş Aries’i 20 Mart – 20 Nisan tarihlerinde transit geçer. Yani Evren’in hareketleri ile insanın itiqatı ve hareketli bir harmanlama içerisinde sunulmuştur. Bunun en bariz örnejklerinden biri de Semahtır misal. Güneş, evren ve belirli bir yörüngede dönüp dolanan bir ‘Evren’sel yaşam profili çizilmiştir. Zira Raa Haqi itiqatı aslında bunu ihtiva etmektedir. Bizim konumuz burada sadece Hotemal olacaktır.

2005 yılında Dersim Vera Nız’li Emine Karabulut ile söyleşi yaptığımda şunları söylemişti:
“Av.H.Arslan: To setema Hotemal chi zonena?
Emine Karabulut: Hotemale?
Av. H.Arslan: heya!
Emine Karabulut: Hotemale Phire’ra vane. Phire ki cinika, zu cinika. Nikha hot bijeke ho biye kisqekviye. Bine sepetedeviye. Nikha Mart de ke voro, vato “ya milakete na Martı tene kıraiye bide, na bijeke mi memire; ju ki raa to de kon qirva. Nika waxto de ke Mart de tene chor roj sone, hire roj manene. Tene keno germ, germ keno, vana “ heyt vana Mart qediya, becika mı de qina Marti” vana. “(Mı) Pe Mart xapıt, nao kerd germ, bijek çi qedarıu. Nika aede ki vane hire chor roj ki asma wortiya, hire roji dem kene, chor roj ki Mart mendo keno puk, roz u zu bine sepet de mirena, qedine. Wuzara vane Hotemal, Hotemale.
Av.H.Arslan-Hotemale, hot roziye henima?
E.Karabulut – Heya
Av.H.Arslan – Sima thoo chi pozene, sekene Hotemal de?
E.Karabulut – Hoetemale de?
Av.H.Arslan – -Heya
E.Karabulut – Hotemale de chiko yane, Asma Marte de tae niya niyaz miyaz pozene, sone vere chemi. Roza Phosemiye germi pozene, rozeu cene, cem ki esto.” [Emine Karabulut Qeseykena, Av.Hüseyin Arslan, Berlin, 2005]

Bu açıdan Hotemale Dersim geleneğinde kahraman olarak bir kadın ön plana çıkmaktadır, çebiç (-bıjek-ya da oğlak yavru evcil keçilerin (oğlak ve teke karışmı da olabilir)) de anlatıma dahil edilmesi aslında doğurganlığın, erilden ziyade dişil bir boyut ihtiva ettiğini, bunun da bahar ile güneş ile verimlilik ve bereket ile harmanlandığı bir Dersiman Bahar Festi resmi karşımıza çıkmaktadır. Yedi sayısı ve çebiçlerin anlatıma konu edilmesi muhtemelen, 7 rakamı (7 melek, yedi gezegen ya da yıldız, yedi gün, yedi günde yaratılış vs ), Keçi, Doğa, Bahar, Güneş, Yıldız, Evren, Melek ve Peri ilişkisi anlatılmak istenmiştir. Peri, birçok farklı kültürün efsane, folklor ve mitolojisinde bulunan bir ruh veya doğaüstü yaratıktır. Genellikle insan görünümünde, çoğunlukla çok küçük olduğu ve uçmak, büyü yapmak, geleceği görmek veya etkilemek gibi doğaüstü güçlere sahip olduğu düşünülmüş ve böyle tasvir edilmiştir. Phire’nin Mart döneminde Melek’ten yardim isteyip havanin yarattigi kotu kosullardan kurtulmak isteyip bahara kavusmak istemesi ve karsiliginda bir çebiçi kurban edecegini söylemesi oncelikle aslında o durumdan kurtulup yeni bir zamana ve mevsime geçmeyi, üretkeliğin ve doğurganlığın dişil devamının bir tür mücadelesidir. İkincisi bir cebiçlerden birini adak olarak vermeyi taahhüt etmesidir ki bu da bir Haq ve Melek ilşkisini onun yardimini hatırlatmaktadır. Sozu edilen zaman icerisinde çebiçler dogmustur ve fakat korunmalari gerekmektedir. Peri ve Keci aslinda sembol kavramlar olabilirler Dersim mitolojisi acisindan. Keçiler, son derece meraklı ve zekidir. Keçiler yoğun sorgulayıcı ve akıllı doğaya sahiptir; onlar bu doğası ile bir ortamda yeni veya alışılmamış şeyler keşfederler. Kadınlar da öyledir. Zira Phire muhtemelen bir kır tanrıçasıdır. Bu Dersim’de kadın olarak karşmımıza çıkmıştır. Phire bir kır tanrısı olduğu için, Howtemale ritüelleri tapınaklarda ya da tapınak benzeri yapılarda değil de, doğada, açık alanlarda bulunan mağara benzeri yerlerde yapılmıştır. Dersim’de bu nehir kenarlarında ve dağ başlarında, doruklarda, göklere yakın, ulu yerlerde, ziyaretlerde yapılmıştır.

Yunan Mitolojisi’nde ise kral Athamas çocuklarını kurban etmek için yakınlarda bulunan bir dağa götürür. Bu arada olan biten her şeyi öz anneleri Nephele cennetten seyretmektedir. Tanrılardan çocuklarını koruması için altın bir post yollamalarını diler. Kral tam çocuklarını kurban etmeye hazırlanırken “Altın Postlu Koç” (Aries) çocukları almaya gelir. Çocuklar koçun sırtına binerler. Koç onları uçarak Asya’ya doğru (NB: Anadolu ve Kafkasya kastedilmistir) götürür. Ne yazık ki bugünkü Çanakkale boğazı üzerinde küçük Helle dengesini kaybedip, koçun üzerinden aşağı düşer. Phrixus, her şeye rağmen yoluna devam eder. Koç onu Caucausus dağlarında Çolchis denen yere bırakır. Phrixus minnettarlığını göstermek için koçu Zeus’a kurban eder. Koçun altın postunu kutsal meşe ağacına asar. Altın Post, ağacı saran ve hiç uyumayan dev bir yılan tarafından (Serpent) korunur. Bu nedenle Zeus, Koç’u gökyüzüne çıkarmıştır..
Burada bizim ilgimizi çeken Koç (Altın Postlu Koç Aries), kurban etme, altın post, koruma, kutsal meşe ağacı, koçun uçması, koçun sırtına binmek, Ayrıca burda meşe ağacında bir yılan görünmektedır. Dersiman anlatımda bu koç keçi biçiminde belirmiştir muhtemelen. Fakat çekirdeğinde kurtarmak, Haq’a kurban olarak adakta bulunmak, meşe gacını kutsal Kabul etmek (zira cebiçlerin korunduğu sepetler eski Dersim’de meşe dallarından yapılırdı ve deri ile de kaplanirdi), Öte yandan Yunan mitolojisinde Phrixus minnettarlığını göstermek için koçu Zeus’a kurban eder fakat Phere-Dersim mitolojisinde soz verir fakat kurban ettigi aciklik kazanmamistir, en azindan biz o kadarini biliyoruz. Phere bir Melek ile konuşur (bilindiği kadarıyla). Buna ek olarak Male Phesk olarak ad edilen Dersim dağ keçileri de kutsal ve Xizir’in keçileri olarak sunulmustur mitolojide ve inançda. Muhtemelen bu mitin daha geniş ya da ayrıntılı bir anlatımı mevcuttur. Bu farklı bir yazıda ele alınabilir. Burada iletilmek istenen kadının doğa ve bahar ile olan ilişkisinin bir festival olarak kutlanmasıdır.

Bununla bağlantılı olarak, Arkadya’daki inanışta Pan, Pan (Παν: “Pan” kelimesinin eski Grek dilinde “otlatmak, gütmek” anlamlarına gelen “paein” (πάειν) fiilinden türediği sanılmaktadır.). “Hermes’in Arkadya’lı bir periden (Penelopeia, Sose veya Thymbris) doğma oğlu olup çobanların, sürülerin, avcılığın, dağlık ve tenha arazilerin, pastoral müziğin tanrısıdır. Belden aşağısı keçi biçimindedir, ayrıca keçi gibi boynuzları ve kuyruğu vardır. Kulakları sivri ve uzun, burnu ise küçük ve sürekli etrafını koklar gibi kalkıktır. Şarap tanrısı Dionysos’un eşlikçilerinden biri olarak bahar, doğurganlık ve bereketle yakından ilgili bir tanrıdır. Mitolojide perileri kovalayıp durması ve işsiz, bakır arazilerde dolaşanların karşısına birden çıkıp onları ürkütmesi ile meşhurdur. “Panik”, yol açtığı bu ürkü nedeniyle, Pan’ın adından türemiş bir kelimedir. Mitolojide Pan’ın aşık olup kovaladığı perilerin en ünlüleri, kamışa dönüşen Syrinx, köknara/cama dönüşen Pitys ve dağların yankısına dönüşen Ekho’dur. Memleketi Arkadya olan Pan’ın sembolü, mitolojiye göre mucidi sayıldığı pan flüt, kutsal hayvanları keçi ve kaplumbağa, kutsal bitkileri ise köknar, çam ve şu kamışıdır. Dersim’de ardıç anlatimlara konu olur, bir yabani çam türüdür. Ardıç, “servigiller (Cupressaceae) familyasından Juniperus cinsine ait iğne yapraklı ağaç ve çalı formundaki taksonların ortak adı”dir. Üremesi için bir başka türe bağlı olabilmektedir. Ardıç tohumları yere dökülür ancak bu tohumlar bir ardıç kuşu tarafından yenmedikçe çimlenme gerçekleşmez.Kızıl ardıç kuşu bu görevi üstlenir.

Roma mitolojisinde Pan’un karşılığı, yine kendisi gibi keçi biçimli bir kır tanrısı olan Faunus veya İnuus’tur.” Yine Anahita Pers tanrıçası doğurganlık ve su tanrıçasıdır. Eski Mezopotamya’da İnanna en belirgin kadın tanrıçadır. Sümerçede Ninanna, Ninnar, Nana ve Nin karşılıklarıyla da kullanılan sözcüğün “gök ana” anlamına gelen Nin-ana sözcüğünden türediği düşünülmektedir. Dersimde’ki Anafatma kavramı ile yakından ilişkilidir.

Burada yeri gelmişken yine Aries yani yıldızlar ile bağlantılı bir kavram ve tanrıça olan İstar’ı anmak faydalıdır: İshtar, Akad mitolojisinde bir tanrıçadır. Asur ve Babil’in en gözde tanrıçasıdır. Sümer mitolojisindeki İnanna’dan türemiştir; İstar’a İnanna’nın Akad mitolojisindeki hali denilebilir.Kökeni kuzeybatı Semitik tanrıça Astarte’ye dayanır. İstar’ın Astarte, Anunit ve Atarsamaın olarak da anıldığı olmuştur.İnanna Ütü/Shamash’in ikiz kız kardeşi, Nanna/Sin’in kızıdır. Enlil’in dünyasında ilk doğan odur. Verilen ilk isimler Sümerce iken ikinciler Akadlar tarafından bu tanrılara verilen isimlerdir.Tanrıça İştar Venüs gezegenini temsil eder. Bereket, aşk ve savaş tanrıçasıdır. İstar’ın batı dillerinde kullanılan karşılığı, ‘yıldız’ anlamında ‘star’ (İngilizce), ‘Stern’ (Almanca) ve Astare (Ostare) Dersimce’dir. Batıda, haftanın her günü Güneş, Ay ve beş yıldız(bazıları aslında gezegen) ‘dan birine tapınılırdı. İştar’ın simgeleri arasında bugün çok yaygın olarak beş köşeli yıldız, gül, meşe ağacı ve meşe yaprağı kullanılır ki meşe ağacı ve yaprağı ile palamut dersim’de gücün, kutsallığın ve üretimin sembolüdür. İstar’ın başkaca adları arasında Astarte, Astoret, Artemis, Isis, Venüs, Kibele gibi çeşitli adlar bulunur. Anafatma’nın Anahita, İnanna ve Istar’ın devamı olduğu ya da muhtemelen onlardan önce varolduğuna da inanılır. Anlatımların oldukça eski olduğu söylenmektedir. Meşe yaprağı yanında kırmızı gülün aşkı (Baal ve Astartı (İstar) aşkı), sevgiyi ve Istar’ın verdiği kurbanların kanını temsil ettiği de söylenir. Zira İştar bir savaş tarnicasıdır da.

Bahar bayramı Batı’da İshtar’a atfen Paskalya (Easter) olarak kutlanır. Easter Egg İngilizler’de meşhurdur. Kutlamalarda yer alan çörek, yumurta ve tavşan İstar’la ilgili olarak İstar’ın doğurganlığını (bitkilerin ürün vermesini) simgeler. Tavşan, yumurta ve çörek, Dersim ritüellerinde farkli varyantlari ile çokça yer alır. Özünde anlatılmak istenen yılların briktirdiği kadın, bereket, doğurganlık ve bahar ile kutsallık ritüelleridir.

Bununla baglantili olarak NeweMarte da aslında bir bahar bayramı manasında kullanılmıştır. Fakat New Roz kavramı Dersim literatüründe kullanılmış bir kavram değildir. Zira Roza Newiye diye bir kavram literatürde kullanılmamıştır. Dersim sözlü geleneğinde ve sonrasında literatüründe Hotemale ve NeweMarte ritüelleri yaşam bulmuştur. Kavramlar, belirtmek gerekir ki dişildir eril değildir. Bu yönüyle doğrudan New Roz’un devamı veya bir versiyonu değil de aslında ondan önce gelen ve sonradan erkekleştirilmiş ataerkil bir New Roz’dan ziyade Anaerkil bir Howtemale ve Newemarte’dir. Dersim ritüelleri ve kültü aslında anaerkil boyutu ile ön plana çıkmaktadır. Anahita, İshtar (Astare), Anafatma, Büyere, Xaskare, Zele gibi tanrıçalar Dersim’in anaerkil dönemi kalıntılarıdır. Kadın Dersim’de kutsal bir statü kazanmıştır aslında, itiqatında üstün ve değerlidir. Bu da Dersiman toplumun aslında dünyada en eski toplum biçimlerinden olan anaerkil dönemden kalma bir toplum olduğuna bir emaredir muhtemelen.

Bu muhtevası ile Hotemale, Dersiman toplumda yeni yıl başlangıcı olarak kabul edilir. Festival kutsal ve kadın eksenli anaerkil bir festivaldir. Doğurganlığın, üretkenliğin, üretimin ve bereketin habercisidir Hotemale. Dersim’in ritüeller ve kültlerinin en eskilerden olduğuna kanaat getirmemizin altında yatan nedenler oldukça güçlü ve referanslıdır. Zira bunu yazılı hayatta harmanlamak zamanıdır, keskin bir dille değil ve fakat tartsımaya da araştırmaya da kapı aralayacak yazılar faydalı olacaktır bu mekan ve zamanda.
Bahsi edilen Dersim’in kendi öz, kutsal doğa ve insan sevgisi dolu antik festivallerinin unutulmaya hatta yokolmaya yüz tuttuğu, insanlarımızın gönüllü bir biçimde kendi kimlik ve tarihine sırt dönüp yabancı, hümaniter olmayan doğa düşmanı anlayış ve akımlara kapılmaları ve kendi hümaniter, evrensel ve sevgi dolu kimlik ve itiqatını yaşatmaktan aciz ve tembel bireyler haline geldiğini görmek oldukça büyük bir tahribat, bir hayal kırıklığı, bir hüsrandır.

En azından Dersiman kadınların Howtemale’yi Dersiman Bahar ve Kadın Festivali olarak kutlayacağı günleri görmek umudu ile onalarin da uluslararsı kadınlar günü olan 8 Mart’ını kutluyorum. Unutulmamalı ki 8 Mart, Hotemale (7 Mart) ve Newemart (9 Mart) arasında oldukça ilginç bir tarihtir. Bu vesile ile aslında Hotemale bir haftalık Dersiman Bahar Festivalidir ve kutlanmalıdır. Oruç tutmak, cem tutmak, niyaz pişirmek ve yöresel yemekler yapıp yöresel etkinlikler ile zenginlestirip aşure de pişirip dağıtılmalıdır bunun yanında. Geriye onu kutsamak kalır bize:

Hotemale sima bimbarek vo! NeweMarte sima bimbarek vo! Hotemal Bahar Festivali kutlu olsun ve sosuza kadar da yasasin!