Kıtave Kılam u Beyit u Şüari sero

Hawar Tornêcengi
Piltan (Perloda zon u zagoni) Amore 1, Usar 2019

Na serrunê peyenu de -hona senık bê ki- tayê kıtavi Kırmancki/Zazaki de vejiyay. Ninu ra jü kıtavo de hewl ki hetê Qedir Xocey ra ame nustene. Qedir Xoce pelga kıtavê xuye vırene de qesa de zaf rınde vano: 
“Jü mılet ebe zonê xo, ebe kulturê xo, ebe kılamanê xo, ebe sanıkanê xo, ebe êtiqatê xo, ebe ra u olağê xo, ebe nırxê pi u khalıkanê xo, ebe tarixê xo yeno werte. Xunde ke ninu rê biya wayir, xunde ki azê tuyo ke yeno, heqa pi-khalıkanê xode beno wayirê êlimi.” 

Na qesa raste sero jêde vatene lazıme niya. Hama oncia ki, iyê ke zon u zagonê xorê wayir vejinê, zaf zaf senikê. Hona xeyle mordemi estê ke, yi na derheqe de peyser manenê. Zonê Pi-Khalikê xora düri sonê. Zoneme ke, eke na durum nia şêro, na zon u kultur hervina beno vindi. Qedir Xoce, eve usılo khan, eve usılê Sayirunê mayê vırenu nusneno. O, teyna nênusneno, hem ki lawık u beyitu eve perda Sayiru nusneno. Derheqa edebiyatê Dersimi de xeyle çi zoneno. Şiyo lewê dewresu de mendo, xızmeta Haqi kerda. Coka, Kulturê Dersimi yo vıren ra qe düri nêkoto. Eve kılamunê xo, kulturê mayê se-serre ano na roze, dano naskerdene. Çıtur ke Qedir Xoce vano; Dersim de teyna sayirê Esqi çinê, sayirê ke Raya haqi ramenê, sayirê ke Dewresê, adet u torê Dersimi sero lawık u kılamu vanê, yi ki estê. Mordem gereke yinu naskero, heqa dinu de wayirê malimati bo. Yi zon u zagonê Dersimi de kemera  Çengi ya. Kılamunê dey ra boa Sayir Seyqaji, boa Sa heyderi, boa Weliyê Uşenê İmami, boa Uşenê Tikmey, boa Dawut Sulari u neçeleri yena. Boa Perda sayirunê mayê vırenu, jê Dewres Dıli yena, boa dewresunê Qızılbeli yena. 

Ma na kıtav de; kılam u lawıkunê Dersimi, beyitunê Raya Haqi Çıme ra museme. Coka na Kıtav serva kutur u zonê ma zaf muhimo.  Wazeme ke her kes na kıtavi bıhêrno, bıwano u wendene do. Na kıtav, yanê; Kılam u Beyit u Şüari çê her kêşi de bêro diyayene. 

Kıtavê Qedir Xocey ra tayê misali:
Ez ke na derdê xo hometa mara vaji, 
Kam derdê mı ano´ra zon, keno kılame ebe thamır u saji?
Usarê mı, mı sero zalımi kerdo payiji
Ez nêzon, derdê to ver zalım kata şêri, se bıkeri?

Cemalê to ke vênon, recefinu jê pelga dare!
Sarê xo nano´ro şêmıga to ser, no fıqare
Esqê tora Dêsım de bıfeteli, ware ve ware
Ez nêzon, derdê to ver zalım kata şêri, se bıkeri?
 (…) pelga 104e ra.

Usar amo hardo dewres biyo khêwe, theyra yavani bile alvoza xo diya
Jü ez tora düri mendu, dina mı sero to dest de tıng u tariya
Çıxayê düri sona so, tı zerrê mıde mıra zaf nejdiya
Na bêtera ke, mı ruvatanê tora diya, hardê Haqi sero kêşi nêdiya.

Qedir Xoci xo eşto bextê to, sarê xo noro şêmuga to ser
Mı xızmekarê cemalê xo ke, mebo ke tı mı bırusnê peyser
Feqirê ke bêro geşti, hên bızone ke, isan sero ca-nêdano çêver
Xunde ke mı marum meke, xorê destpençe vındenu, cemalê to ver. 
(…) pelga 105e ra.

Emeg da, guriya, roza wese nêdiye
Xona gêncu, tern u teze, roza xo şiye
Nêzon ke, ma kami rê se kerd, na ´be ma biye?
Endi beso felek, beso mara düri vınde!
Apê mı meymano ewro hardê Dewereşi de
(…) şüare, pelga 126e ra. 

 Sey Rıza tacê sarê ma
Rayverê ra u olağê ma
Eşti dare Eleziz de
Eve destê xayinanê ma

(..) Hem kokımi, hem ki xorti
Qız u pil u laz u çêneki
Jê mal u gayi qırr kerdi
Eve destê xayinanê ma

Çhemê Muzıri goni kerde sur
Jiar u diyaru gosê xo kerdi khur
Pêro qomê xora koti ve dür
Eve destê xayinanê ma.

(…) Qedi Xoce dırvetıno
Serva derdê Dêsimi naleno
Çı hal dero, kês nêzano
Adırê Dêsimi sayno we
Eve destê xayinanê ma.

Sayir, adet u torê Kırmanciye ser ki tayê malumat dano. İta de qalê Saye keno.
Saye; iqrariye, dostiye, haştiye, rındiye u weşiye rê nisana. Saye; itiqatê dersimi de hurêndia qırvani cêna. Sılaiya kêwrayêni eve Saye bena, çıke saye delilê iqrariya. Eve Saye meymanu sılaiye kenê. Jüyo ke nêşkino qırvan sarebırno, hurêndia male de Saye şikino qırvan kero, yanê Saye sarebırno. 
Mıradisu eve Saye anê hurê. Cırê Saye rusnenê, vanê; yi kin, qerezê zerê xo bıerzê, bêrê werê/hurê. Juyo ke wayirê itiqatiyo na qesa nêsıkneno. 
Saye mıroda dı zerru na. Waxto ke veyvıke arde verê çêveri, saye erzenê cı. 
Sayir Sa Heyderi ra misal dano:
Erê canê canê, rowa mı canê
Fekê to qutiya, dıdonê to mırzanê
 Sırota to vêsena, jê Saya Gumusxani
(…)
Eke ju mesele sero aşiri bêrê pêser, Saye sero sondi wenê. Cêr Alişeri ra ju misal:
Zılfıqarê Murtezay rê
Sondi werd Saa Sure rê
Peyra  têli onti Anqara,
“Phoşti nêdame eşqiyay rê”.
________________________________________
(Kılame Alişêr Tırki ra çarnoğ: Hawar Tornêcengi).

HARDÊ DERSİM

Bêre şime dewanê xo
Şenkerime waranê xo
Bıfetelime ko be ko
Hardê Dersim, Hardê Dersim

Dü bıkere lozınê ma
Xorê sabo pil u qızê ma
Berz bo cıl u aldanê ma
Çêyê Dersim, Çêyê Dersim

Marê xıraviye ama
Tayê biyê be testê ma
Sonê sari çênekê ma
Şiayê Dersim, Şiayê Dersim

Kes xıraviye mekero
Rındiye serbet u sekero
Qe ma xo virra nêkero
Jiarê Dersim, Jiarê Dersim

Mal bêro verê çêveri
Qırvana pir u rayvêri
Uncia bıgiriyo jê vêri
Lêyê Dersim, Lêyê Dersim

Qedir Xoce xorê vano
Nêzun qomê ma savano
Thawa kes qesê mı cêno?
Lazê Dersim, Çênê Dersim. 

_______________________
Qesey u Qeyde :Kadir Doğan

Adresa wastene: 
Peron Kitap Basım yayın
Tel: 0312 418 28 3
Serrifika no: 40159

Kadir Doğan: dogan.kadir24@gmail.com
__________________
Piltan (Perloda zon u zagoni)
Amore 1, Usar 2019