Khalkêk (Khalê Gağani)

Roza peyêna rozê Gağani de hona ke verasono taê mordemi caê dızdeni yênê têlewe, Khalkêk vırazenê. Hên kenê ke; kês pê mezono ke khalkêk u vêyvıke kamê, kam vırazeno, gunê meêro naskerdene.

Khalkêk (Khalê Gağani)*

Hawar Tornêcengi

Asma Gağani ke amê, Dêrsım de jê rozê Xızıri hirê roji roze cêrino. Na roze, rozê Gağaniyo. Naê ke na roze cênê; xorê mınete kenê, ded u derezunê xorê, feqır-fıqarunê xorê, bêkes u ğerivunê xorê düay kenê. Ni hirê rozu de, roz ke cêriyade, şiye ke est dina serde, hona ke muğurve nêkut tê, khavaniyê çêyi lozınu de adır kenê we, tenê ardu ron de têvdanê erzenê zerê adıri. Ya ki hem pısknenê adıri ser, hem ki fekê xode düay kenê. O waxt adıri ra boa hên wese yêna pırnıka isani ro ke, isan düri ra na boa wese naskeno. Na tore rê vanê “Arderu”. Arderu; hem toreo de zaf zaf khano, hem ki wertê sarrê Dêrsım de çio de jiarge saybeno.

Roza peyêna rozê Gağani de hona ke verasono taê mordemi caê dızdeni yênê têlewe, Khalkêk vırazenê. Hên kenê ke; kês pê mezono ke khalkêk u vêyvıke kamê, kam vırazeno, gunê meêro naskerdene.

Na tore; hem kokê xo tenê hetê itiqati rao, hem ki jê kayê de şênatiye (tiyatro) vırajino u yeno kaykerdene. İyê ke niadanê; heto jü ra hurêndi-amayena-torey vênenê, heto jü ra ki, pêro-pia xezelinê. Mordemê ke serva vırastena Khalkêki verêcoy yênê pêser, gunê serva na hirê çiyu qurlığiya xo bivenê:

Khalkêk-vırastene
Vêyvıke-têrapiştene
Thamırdar (sazdar) u koçek-pêdakerdene

Khalkêk-vırastene:

Serva khalkêki vırastene, gunê na çimi pêro rew ra hazır bo. Kıncê khortkıni (kıncê çırrbiayi, ya ki polkerdayi), pırç ra hêrdisa derge, kulıke, ardi ya ki wele, qayis (mole, poldım ki beno) u muye ra zımeli. Eke bi ‘ve sonde; jü mordemek eve kınconê khortınu pisenê têra, hêrdise bestnenê ri ra, zımelu u buriyu zeleqnenê ri ra, dormê çımu têniye ra şüax kenê.

Hêrdise u zımelu ardu ra, ya ki wele ra kenê sıpe. Mordemeki finê qılıxo henen ke; qe kêş het ra khalkêk nino naskerdene. Yanê na mord’mêki finê thonê khalê de feqırê hêrdisesıpêy. Eve i kıncunê xuyê khortınu ke vêjino werte; pili cıra xof kenê, nê ke domani! Hora kıncu sero kıncu qat ve qat danê pa ke, gırs u qolınd bıaxso. Jü ki esto ke, khalkêk qe qesêy nêkeno, vengê xo vurneno; eve vengê xuyê jili berz qişteno. Khalkêk ke reê vano; “qiiii!” çıxaş ke düri bo, mordem vengê dêy hesneno u naskeno.

Vêyvıke-têrapiştene:

Sıfte fıstano de dergo eve buzme, sala miani, kofıkê serê sari, hêrami, ya ki puşiye, khundırey, rês u rêştıke, derjên u dêştêk kenê hazır. Khalkêk ke pişt têra, nafa sıra yêna vêyvıke xemelnayene. Mordemo ke bıvo ´vêyvıke´; na kınconê cênu têdine keno pay. Ey jê hermete pisenê têra, qılıx-qıyafetê dêy vurnenê. Na vêyvıke gunê khalkêki ra cênce u zaf-zaf ki rındeke bo. Lesa xo khalkêki ra derge bo ke; niadoğu biyaro ve xezelnayene.

Thamırdar (sazdar) u Koçek-pêdakerdene:

Thamırdari ke thamır da pıro, vêyvıke u khalkêki ra urzenê ra kay kenê. Cınıtena na thamıri ki eve rıtimi (hewa kay) ya. Hên jêde heway nêcıninê, vajime: Jü-dı heway boyna dekerinê. Ni ki jê hewa ´Sımsıme´ ya ki ´Verva Arêyi´ yê. Eke ke hora uza tamır diayene nêame; cı ra jü mordem avêlık cêno xo dest, jê tamıri cıneno u xo fek de lawıku ğulğulneno. Koçek ki, jü ya ki di-rê Mordêmi, o çiyo ke khalkêki de beno arê, i çimi tey kıresnenê. Pêyniya seremoniya na kay de, wayirê çêi çı ke dest ra vêjiya, vajime; ron, toraq, goji, qaxi, terrene, ardi, bosmızey uçb. dano cı. Hora jüyo ke feqır bi, cıra thawa nêcênê.

Na qurlığiye pêro ke diye, son de; khalkêk ver yêno, thurıkê xo phoşti rao, vêyvıke dıme rawa, tamırdar u koçek ki teyrê, çê ‘ve çê fetelinê. Domani ‘ve taê xortu ra ki kunê ra dıme, çê ‘ve çê tey sonê. Khalkêk se ke çêver de kut zere, vengê xuyo jil fino ra xo, keno berz; “qiii!” vano. Kamo ke çê dero, qas ‘ve domani benê hayıg, urzenê ra. Pil u qızi têde eve merax tey niadanê. Khalkêk ver kaykeno, vêyvıka xo ki êy dıma xo tadana. Hama a ki eve rındekênia xo, xortu cerevnena, çım sıknena ra cı, hama qe vengê xo nêvezena. Gegane xorti dest ke erzenê ra cı, ya ki wazenê bıremnê; khalkêk tıvanê qayd kuno, hên şiqeno ke; jü vengê dey ra mılet pêyser remeno, ne ke palasqa, (ya ki mola) deyi ra..! Xo ke nat-bota çarneno, kam ke nêjdi dero, qayıs ra xo-pey u xo-ver de dano pıro. Yanê veng fino ra qayısi ke, bıkero rap u tarpine u xof dormê xo do, domanu bıtersno.

O mavên de reyê vêyvıke bena vindi, xo pêyê mılêti de dana we. A raye khalkêk beno adıro sur, hêrs beno u qarino. Hên hêrs beno ke, hêrsê xora bolmıs beno, gıneno hard ro, hata ke vêyvıka xo vejiye amê. Vêyvıke ke amê ser, xo-fek de düay mılmılnena, bervena-zukena, hata ke khalkêk ame ‘ra xo. Ağwe dana cı, ey urznena ra. Reyna jümini de pia benê sa, kay u çêf kenê. Zerê kay de vêyvıke gegane eve derjên-dêstêke ra kıncunê khalkêki polkena, gegane ki rêştıke rêsêna. Her lewayisê vêyvıke, wertê cemati de yêno huyayis, mılet pê huyino, pê dêy huyayis ra qırbeno!.

Peyniye de, eke çê ‘ve çê feteliay; çıxaş çi ke amo pêser, biyo top; anê jü ca de nanê ro u çêyê ke a serre jêde feqırê, thawaê xo çino, roza bine yi çêwu rê barekenê.

Mitoloji de taê çiy estê ke, itade rınd arêze benê. Vajime, jê ‘qılıx vurnayene’ ya ki ‘thonê çiyê (-kêşi) kotene’. İsan ke jiar u diyaru rê, ya ki Heqi rê wazeno nêjdi bo, ya ki inu ra qewete u yardım bıwazo; gegane qılıx vurneno.

Mesela: Jü ke bıwazo domanu bıtersno: xo keno jê mılaketê pêsewe, ya ki vengê xo keno jê dêvi, beno ve jê hêşi. Domani ke çınay ra tersenê, i çi ra gore fêndu vezeno. Eke ke vazê «luk to weno!» domani zonenê ke ya vergo, ya kutıko, ya ki cınawuro.

Taê çi ra ki mordemê pil u kokımi tersenê. Vajime jê mılaketê pesewe, cin-cinperi, eskerê Avdıl Musay. Hên axseno ke, mordem besekeno hetê tarıxi u kulturi ra xeyle çi biyaro meydan, areze kero. Na usılê kut-torey her ca de estê. Xêyle welatu de kaybenê u xêyle ki biyê modern. Ninu ra taê, maske nanê riyê xo vera, taê xo boax kenê, kenê jê heywanu (jê xoji, -pısınge, -gay u jê pire) qarneval vırazenê.

Welatê made, asma gağani de na kay kaybeno. Manê xo nia ifade beno:

Heto jü ra nisangê zımustoniyo, usari rê çêvero. Yanê Khalkêk (Kalê Gağani) gıra-gıra zımustoni xo-peyde dano, usari her ke sono ano nêjdi. Usar ke ame; eve belek-usar yaz u yavan xo vurneno, hard bınê vore ra vêjino. Hardi ke helmo pak ont zerê xo, her ca gıra-gıra beno khêwe u kulillık. Serê hardi beno şên, hard pırenê xo keno newe. Hên yêno o mane ke; amayena usari, hard u asmeni kena nêjdiyê jümini. Na mitos de khalkêk asmeno, vêyvıke ki hardo. Eke ke hurdimêna amey têhet; hewru reqnenê, şiliye vornenê, dıma ki usar yeno. Usar ke ame, velg-vas rewino, dar u ber phıleyino we, vilık dano. Asma marte de dar u ber sızına hardi beno. Tum u hêgay jildanê, her ca beno khêwela.

Na defa bereket beno jêde. Xêr kuno çêwu, comerd riyê isani huyino, isan reseno mırodê xo.

Jê Khalkêki têde kut-torey, mitosu ra vejiyê amê na roze. Vêjiyane ra hata roza ewroyêne xêyle xêyle vuriyê u hona ki roze ve roze vurinê. Nıka kês rınd pê nêzono ke, acêba ravêra çı tur biyê? Hama çiyo ke zoneme; her serre Khalê Gağani jê festivali vırajino u na tore bereket ano çê dewız u morevawunê ma, mıletê ma cıra xêre vêneno.

Na qesa peyene ki nia bızonime ke; jê na torey ra qeyr hona xêyle adet u torê maê bini estê. Gunê zonağê-, nustoğ u doskarê ma nayine sero ki bıguriyê, hetê tarıxi, mitoloji u sosyoloji ra doskerê, biyarê werte.

*Notê pajêdey:
Hesavê maê khani ra gore; Rozşênê Gağani: serê asma gağani de roza şêsemiya vırene de sıfte keno. (Hesav Miladi ra gore roza 13ina). Made ki roza serê asmewa. Şêseme, çarseme, phoseme roze cêrino. Hêştê dıyine de ki şêseme-çarseme-phoseme roze cêrino, hata ke çar hêşti bi ve tamam. Hesavê maê khani ra gore nia ro: 7-8-9, 14-15-16ê gağane, 23-24-25ê asma gağane, 30-31ê gağane u 1ê çeley de vırajino. Yanê miladi ra gore na rozşên dı hêşti 19-20-21 u 26–27-28ê asma gağani ra cêno, dı hêşti ki 2-3-4 u 9-10-11ê asma çeley ra cêno. Na gağan jê “Advendskalender”i hên têdıma ca ve ca yeno vırastene u her serre vurino.

Hên axseno ke; Khalkêk (Kalê Gağani) jü têyna gola Dêrsımi de nêê; Hetê Melatya, Xarpêt, Xınıs-Varto, Erzingan ra heta Şêvazi ki na asma gağani de yeno vırastene. Gağan sarrê Hêmêniyu de ki vırajino, hem ki serê serreo. Qesê “Gağant” hermênki de ki esto.

(Na Nuste; sıfte Jiyana Nû, Amor: 17, 1995 de vejiya, her serre zonayiso newe ra gore tenêna yeno rastkerdene.)