Dersim’in en eski geleneklerinden biri: Gağan Bayramı

Yıldan yıla giderek güncelleşen bu bayramı yeniden iyi anlamamız ve kavramamız gerekiyor. Gağanı ancak böyle yenileyip yeni kuşaklara aktarabiliriz.

Hasan DEWRAN *

Yıldan yıla giderek güncelleşen bu bayramı yeniden iyi anlamamız ve kavramamız gerekiyor. Gağan’ı ancak böyle yenileyip yeni kuşaklara aktarabiliriz.

Böylece Gağan hakkında hep beraber derlediğimiz bilgilerle bu eski ve kutsal Yeni Yıl bayramımızı yakından tanıyıp, yeniden anlayıp, bölgeler üstü ortak bir bayrama (bizim açımızdan, yani Alevi ve Alevi Zaza bayramına) yeniden güncellik kazandırabiliriz, yeniden (daha öncelleri, yani tarihde olduğu gibi) önemli bir bayrama dönüştürebiliriz.

Tanıtıma önce bir notlan başlayalım:

Evet, Gağan günlerinde dani (pişirilen buğday taneleri, soğutup, tuzlanır) hem yenirdi hem de sevgiden, tanrı sevgisiyle bu kutsal Gağan günlerinde bir tepsiyle konularak hayvalara tutulurdu, onlar bu soğuk kış günlerinde ve açlığın dorukda olduğu bu dönemlerde tuzlu buğday tanelerine (Elazıg´ da buna edik/hedik denir) büyük bir taşkınlık ve heyecanla akın ederlerdi.

Dersimliler bunu Gağanda niye yaparlardı? Açlığa ve yoksulluğa rağmen değerli buğdayını niye ev hayvalarıyla paylaşırlardı? Minnetdarlık mahiyetinde yaparlardı bunu.

Evet, Dersimliler, suyunu içtiği çeşmeye, meyvasını yediği ağaca, sütünü içtiği ineğe, yumurtasını aldığı tavuğa… bu kutsal günlerde minetdarlık borcunu dile getirirlerdi, onlara daha iyi davranırlardı. Kısacası: İnsana dolaylı veya doğrudan faydalı olan bütün varlıklara iyi davranır, Hakka dua ederlerdi, „çünkü insanın hayatı ancak onların varlığıyla mümkündür“, derlerdi. Yeni yıla, yani GAĞANA girince bu felsefeyi, bu düşünceyi bir daha dile getirirlerdi ve bu gerçeğe vurgu yaparlardı. Bu gerçeği çocuklara anlatırlardı ve bunu onlara bu tür eylemlerle, rituallerle öğretirlerdi. Ahırdaki öküzü, ineği ve koyunu okşar ve onların alnından öperlerdi. Bunun temelinde ekolojik ve hümanist bir düşünce yatmaktadır.

Başka güzel bir not: Elazıg yöresindeki Zaza Aleviler bu bayramda üç tane niyaz ekmeği (Bıçıke, Pêsare) pişirirler. Birini komşulara dağıtırlar, birini kendileri için, ev halkı için pişiriler, üçüncüsünü de, yani en ufağını da Bıcıke (simit şeklinde) kuşlar için pişirirler, bunu daha çok çocuklara verirler, çocuklar da bunu ufak ufak parçalara böler, kuşlara dağıtır, bunu daha çok çeşme başlarında, su alınırken yaparlar. Ayrıca çeşme başında, ibadetin çok önemli bir parçası olarak çıra/mum yakılır. Bir niyaz barçası bu mumun yanına konulur. Bir avuç dani de (pişirilmiş buğday taneleri, edik/hedik) oraya bırakılır kuşlar için.

GAĞANDA DERSİM’DE NE YAPILIYOR (kısa özet):

1) Gağan, Dersimde kutsal bir bayramdır.

2) Kutlaması vadilerden başlar dağ eteklerindeki köylere doğru yükselir, toplam dört hafta sürer.

3) Bitimine doğru, (bitimi yılbaşı gecesi geliyor) üç gün oruç tutulur.

4) Bitimini bütün köyler tarafından, bütün halk tarafından aynı zamanda kutlanır, kutlamalar niyaz ekmeği pişirilerek komşulara dağıtılarak yapılır.

Gağan bayramının en önemli başka bir içeriği de
5) Annebaocağını evlilikten dolayı terk etmiş kızkardeşler ve teyzeler (Zeyiler, way u amiki) hediyelerlen ziyaret edilir.

6) Bu günlerde hayatı mümkün kılan, örneğin ev hayvanlarına daha iyi davranıp Dani (hedik) yediriliyor.

7) Gağanın bitimi güzel oyunlarla kutlanılıyor, örneğin Khalkek (Kambucuk), Khalo Gağan (Gağan Dede), Khalo Gağan u Veyvike (Khalo Gagan ve Gelini), Dewa (Deve oyunu, bu oyun: gençlerden bir kaç kişi deve rölüne girer, kapı kapı gezer, heyecan yaratır, bazen dişler gibi yapar, iğne/çuvaldız batırır gibi korkutur. Bu oyunlar tümü genellikle çocuklar ve gençler içindir, zaten gençler tarafından hazırlanılır ve sergilenir).

KHALO SIPE

8- Almanya´da son 1O yıldır (mesela ilkin Mannheim´da, 2002 yılında başladı) bu bayrama KHALO SIPE de eşlik etmekte ve bu bayramı böylece diasporada, göçde, önemli bir mertebeye getirmektedir. KHALO SIPE, ( ak sakallı bir Pir, bir derviş veya Hazreti Hızır görünümünde bir kılavuz diyebileceğimiz kutsal bir figur, bir Nur Dede ) bu bayrama destek sağlamakdadır. Bu bayram, kendi kültürümüzün derinliğinden gelen böylesi bir geleneklen güncelleştirilmiş ve bu taze bir boyutlan güçlendirilmektedir.

KHALO SIPE, uzun bembeyaz elbiseleriyle, kırmızı sarığıyla (kulıka sure), kırmızı ve yeşil kordelleleriyle (rengê Aleviyeni) gelir, ve kutlamanın olduğu salona mumlar ışığında girer, ona masumê paklar eşlik eder, yanında mum veya fener tutan iki çocuk (masumo pak) ona eşlik eder. Khalo Sıpe, salonda Zazaca Alevi ceminin melodileri eşliğinde misafirler arasında gezinir, Zazaca dualar (Gulveng) verir, herkes büyük bir sessizlikle dinler ve izler. Onun heybesinde getirdiği hediyeler çocuklara dağıtılır. Ve sonunda gelen kutsal niyazlar bölüşülür.

KHALO SIPE, Gağan bayramınıza, yani kutsal Yeni Yıl, bayramınıza (Serra Newiye) yeni bir boyut sağladı. Böylece Gağan, eski Dersim kültürünün derinliklerinden beslenerek, kendini daha da yenileyerek ve güncelleştirerek, yeniden halkımız arasında çok sevilen bir bayram özelliğine kavuştu.

Son olarak Mannheim´da Alevi Kültür Merkezi´ndeki (18.11.20011) yapılan Gağan kutlamsına bir çok kıtadan ve ülkeden misafirler vardı.

Gağan, Almanya´da, bilhassa Alevi Zazalar arasında, hem sevinçli yanıylan ve hem de dini yanıylan çok beğenilen bir bayram karekterine sahip oldu.

A) Dini yönüylen, yani KHALO SIPE aracılığıylan dinlendirici ve düşündürücü bir kutlama bölümü sunuluyor. Khalo Sıpe bölümünde, salonda derin bir sesizlik ve sukunet sürüyor. İnsanlar yerinden kımıldamıyor, öksürüğünü bile tutuyor, ve böyle bir sukunetde dualar veriliyor. Alaca karanlıkta şavkıyan mum ışığı artaya kutsal ve güzel bir atmosfer saçıyor, niyazlar (kutsal ekmek ve renga renk meyveler) masalarda mumlar ışığında şavkıyor, bu durumda aynı eski Alevi cemlerine yakın, onlara benzeyen güzel ve sade bir ortam doğuyor. Sakin ve hoş bir atmosfer, tabii bir ilahi ortamı, büyüleyici bir atmosfer yaratılıyor. Bu atmosfer, bu sakinleştirici mediatif ortam insanı iç rahatlığa yönlendiriyor ve dinlendiriyor.

B) Gağan hem de tanıdığımız sevinçli yanıylan (Khalkek, Kholo Gağan ve benzeri oyunlar) aracılığıyla büyük ilgi topluyor.

*Şair, yazar